مرتع و مرتعداری
مساحت ایران بیش از ۱۶۴ میلیون هکتار است که از این میزان ۴/۱۲ میلیون هکتار اراضی جنگلی، ۹۰ میلیون هکتار مرتع، ۲/۴۳ میلیون هکتار بیابان و کویر و حدود ۴/۱۸ میلیون هکتار اراضی زراعی و باغها هستند. شایان توجه است که از کل مراتع ایران فقط ۹/۳ میلیون هکتار جزء مراتع خوب درجه بندی شده است. دفتر فنی مرتع، سطح مراتع ایران را ۸۰-۷۰ میلیون هکتار برآورد کرده است. حدود ۴۶ میلیون واحد دامی مازاد نیز در سطح مراتع کشور وجود دارد و این تعداد باعث افزایش فرسایش خاک در مراتع می گردند. جمعیت بهره بردار مرتع نیز ۷/۵ برابر توان مراتع برآورد شده است.
انواع مرتع بر اساس نحوه ی رویش و استقرار گیاه به دو دسته ی مراتع طبیعى و مراتع مصنوعی طبقه بندى می شوند. پسچر زمین های زراعتی و گیاهان روییده در زمینهای آیش نیز نوعی مرتع هستند. مراتع را نیز بر اساس نوع پوشش گیاهى (وجود یا عدم وجود درخت یا درختچه) تقسیم بندی می کنند که بر این اساس مراتع را به دو دسته ی مرتع مشجر، مرتع غیرمشجر تقسیم می شود.
مرتعداری نیز علم و هنر اداره‌ی یک اکوسیستم مرتعی به منظور بدست آوردن استفاده ی بهینه از منابع و تولیدات و سرویسهای آن با تاکید بر حفاظت آب و خاک و سرانجام محیط زیست گفته می شود.
بهره برداری از گیاهان دارویی مراتع
در حال حاضر بیش از ۸۰ درصد از مردم کشورهای در حال توسعه به داروهای گیاهی وابسته هستند و کشورهای تولید کننده مختلف، استفاده از گیاهان دارویی را در سطح وسیعی در برنامه تولید خود قرار داده اند. کشور پهناور اسلامی ایران با آب و هوای گوناگون و شرایط اقلیمی مختلف و فلور غنی (حدود ۸ هزار گونه گیاهی) بدون شک در ردیف اول کشورهای تولید کننده گیاهان دارویی و فراورده های آن می تواند قرار گیرد. وجود اختلاف درجه حرارت ۵۰ درجه سانتی گراد، وجود اراضی ساحلی ، کویری، کوهستانی و برخورداری از تنوع گونه های زیستی و اختصاص بسیاری از گیاهان دارویی به سرزمین ایران، همگی ویژگی هایی هستند که در مقایسه با سایر تولید کنندگان استعداد بالقوه ای را برای تولید انواع گیاهان دارویی در سطح وسیع و گسترده فراهم آورده است. بنابراین استفاده از این پتانسیل بالقوه می توانند بخشی از نیاز کشور را برای نیل به اهداف یاد شده تامین نماید.
با نگاهی به گذشته واثرات سوء بهره برداریهای غلط برمحصولات فرعی جنگلی و مرتعی و بمنظور ایجاداشتغال و درآمدزایی وجلوگیری از مهاجرت روستائیان به شهرها، شرح خدمات و روش کار تهیه طرحهای مطالعاتی بهره برداری ازمحصولات فرعی جنگلی ومرتعی توسط سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور تدوین شده و چندین سال است که این قبیل طرحها توسط ادارات استانی تهیه و بر اساس آنها برنامه ریزی بمنظور بهره برداری از این محصولات انجام می گیرد.
مطالعات طرح های بهره برداری از محصولات فرعی مرتعی (گیاهان دارویی) مطابق مصوبات سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در ۷ سرفصل مجزا و مشابه شرح خدمات طرح های مرتعداری می باشد با این تفاوت که در این طرح ها علاوه برنامه ریزی معمول، باتوجه به وسعت رویشگاهها میزان کل محصول تولیدی جهت استحصال در یک دوره بهره برداری، مشخص و بهره مالکانه دولت و سود مجری نیز محاسبه می گردد.
جنگلداری و جنگلکاری
جنگل یکی از پایدارترین و کامل ترین اکوسیستم های زمین است. جنگل ها به عنوان شش های کره زمین محسوب می شوند زیرا هوای آنها سرشار از اکسیژن بوده و به منظور به دست آوردن مکانی جهت آرامش و فرار از آلاینده های صنعتی بسیار مفید می باشند. در زبان عام جنگل به منطقه ای گفته می شود که از درختان خودرو تشکیل یافته و ضمنا زیستگاه جانوران وحشی است ولی باید در نظر داشت که هر منطقه پوشیده از درخت یا درختچه را نمی توان جنگل دانست .
در یک جنگل کلیه روابط اکولوژیک از ساده ترین تا مشکل ترین آنها بین گیاهان، جانوران و محیط اطراف آن وجود دارد، از این رو جنگل را می توان سطح وسیعی پوشیده از درخت، درختچه و سایر گیاهان که همراه با جانوران اشتراک زیستی (بیوسنوز biocoenose) پیشرفته دانست که تحت تاثیر عوامل محیطی قادر به ادامه حیات به طور مستقل (بدون دخالت انسان) می باشد .
طرح جنگلداری نیز طرحی است که در آن کلیه اطلاعات وعملیات و آمار لازم در مورد وضعیت قبلی و فعلی جنگل تهیه می شود. از سوی دیگر به مجموعه اقداماتی که منجر به بر پا ساختن و استقرار جنگل به روش مصنوعی گردد، جنگلکاری گفته میشود. یکی از ابزارهای مفید و مناسب در برابر روند تخریب جنگلها، اهتمام و جدیت در فرایند جنگلکاری مصنوعی و یا کمک به تجدید حیات طبیعی است. متأسفانه در سالهای گذشته روند تخریب جنگلها به مراتب سریعتر گردیده، به طوری که این امر باعث تخریب کمی و کیفی جنگلهای جهان گردیده است. چنانچه براساس آمار رسمی ارایه شده توسط FAO سالیانه ۱۱ میلیون هکتار از جنگلهای جهان تخریب می گردند. در این میان توجه جدی به احیای مناطق تخریب یافته و یا حتی غنی سازی جنگلهای موجود یکی از راهکارهای مقابله با فرایند تخریب کمی و کیفی به شمار می آید.
مطالعات ترسیب کربن
ترسیب کربن عبارت است از تسخیر کربن در محل مصرف آن از جمله اقیانوسها، جنگلها و یا خاکها به منظور دور نگه داشتن کربن از جو میباشد. ترسیب کربن در خاک عبارت است از افزایش تراکم یا ذخیره مواد آلی در خاک و در مرحله بعد در کربناتهای خاک. ترسیب کربن فرآیندی است که طی آن دیاکسیدکربن اتمسفرگرفته شده و دربافتهای گیاهی به صورت هیدراتهای کربن تجمع ورسوب میکند. انتشار گاز دیاکسیدکربن که موجب افزایش غلظت این گاز در اتمسفر کره زمین میشود و گاز کربنیک یکی از مهمترین گازهای گلخانهای است که در گرم شدن هوای کره زمین نقش دارد. منابع جذب کربن، ذخیرهگاهی مانند یک جنگل پیر تحت مدیریت صحیح که میزان کربن ورودی به آن بیش از مقدار کربن خروجی است، جنگلها بهترین مخازن کربن هستند، زیرا بیشترین کارایی را در گرفتن کربن از اتمسفر و ذخیرهسازی آن برای طولانی مدت دارند.
پروژه ترسیب کربن که در سال ۲۰۰۴ میلادی در حسین آباد سربیشه خراسان جنوبی اجرا گردیده است، اولین پروژه در ایران با رویکرد مشارکتی در امر بهرهبرداری و مدیریت عرصههای منابع طبیعی توسط مردم میباشد. موضوع اصلی پروژه، ترسیب یا جذب دی اکسیدکربن اضافی جو به منظور کاهش اثرات ناشی از افزایش گازهای گلخانه ای و گرمایش زمین میباشد. مهمترین راهکارها و تکنیکهای به کار گرفته شده در پروژه های ترسیب کربن عبارتند از : ظرفیت سازی جوامع محلی، توانمندسازی زنان و مردان از لحاظ اقتصادی و فرهنگی، تشکیل و توسعه صندوقهای کوچک خرده اعتباری توسط مردم و واگذاری مدیریت آن به خودشان، استفاده از انرژیهای نو و در نهایت مشارکت جوامع محلی در مدیریت و احیاء عرصه های منابع طبیعی.
موفقیت آمیز بودن نتایج بدست آمده از پروژه ترسیب کربن در استان خراسان جنوبی، سازمان منابعطبیعی و آبخیزداری کشور را بر آن داشت تا این پروژه را در سایر مناطقی که دارای شرایط اقلیمی، محیطی و فرهنگی مشابه میباشند را تکرار نموده و نتایج حاصله را در امر مدیریت عرصههای منابع طبیعی مورد بررسی مجدد قرار داده است.
به‌منظور اجرای پروژه های ترسیب کربن و تدوین سیاست‌گذاری‌های لازم، انجام مطالعات ترسیب کربن با هدف شناسایی پتانسیل‌ها، محدودیت‌ها و نقاط قوت و ضعف مناطق مختلف و ارائه راهکارهای اجرایی جهت اهداف طرح و حفظ منابع و ذخایر طبیعی ضروری میباشد. مطالعات این نوع طرحها دو فاز کلی و طی ۹ سرفصل مجزا انجام می‌گردد :
مطالعات مدیریت اجرایی مناطق بیابانی
بیابانزایی به عنوان پدیده‌ای ویرانگر یکی از مهمترین چالشهای جامعه بشری محسوب شده و موجب تخریب سرزمین، گسترش فقر و در نهایت مهاجرت انسانها می‌گردد. این امر در کشور ما بدلیل خشکسالی‌های پی در پی و متوالی، تخریب منابع گیاهی، خاک و منابع آبی و عدم مدیریت صحیح بویژه در طی سالهای اخیر از روند رو به رشدی برخوردار بوده است.
هدف اصلی از این مطالعات نیز کاهش خسارت به منابع زیستی و اقتصادی ساکنین منطقه از طریق انجام فعالیت های مدیریتی و اجرایی مقابله با بیابان زایی می باشد. این هدف از طرق مختلف مدیریتی و اجرایی قابل انجام و محقق خواهد شد. بر این مبنا فعالیتهای متعددی اعم از انجام فعالیتهای مدیریتی و اجرایی در برنامه‌های اجرایی پیشبینی می گردد. علاوه بر هدف اصلی فوق اهداف فرعی متعددی نیز در راستای هدف اصلی در مناطق بیابانی حادث خواهد می شود که از جمله آن میتوان به استقرار پوشش گیاهی، کاهش خسارت به منابع زیستی و اقتصادی، افزایش توان تولید اراضی کشاورزی، افزایش درآمد سرانه خانوار و در نتیجه افزایش سبد غذایی، ایجاد اشتغال مولد، کاهش مهاجرت و… اشاره نمود.
مطالعات مدیریت جنگل های دست کاشت بیابانی
بیش از ۸۰ درصد سرزمین ایران را اراضی خشک و نیمه‌خشک تشکیل می‌دهد. از ویژگیهای چنین مناطقی اکوسیستم شکننده و ناپایدار آن است و هر عملی که موجب بر هم زدن تعادل آن شود به سادگی قابل جبران نخواهد بود. از مشخصات عمده عمل تخریب در زیست بوم مناطق خشک بروز پدیده بیابانزایی است. تخریب سرزمین و تشدید بیابانزایی تحت تأثیر عوامل مختلف و متعاقب آن گسترش بیابان ها و تشدید فرسایش بادی در اغلب نقاط خشک و بیابانی کشور ایران و تهدیدات حاصل از این فرآیند بر منابع اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی این مناطق، سبب گردید که دفتر تثبیت شن و بیابان‌زدائی از سال ۱۳۴۴ که مبارزه با حرکت شنهای روان بصورت یک اراده و عزم ملی در کشور، عملیات گسترده‌ای را بصورت مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی (مالچ پاشی) و با هدف نهائی احیاء پوشش گیاهی در اغلب نقاط بحرانی کشور آغاز نماید. هدف اصلی از فعالیتهای بیابان‌زدایی نظیر نهال‌کاری، احداث بادشکن، بذرپاشی و غیره، در اولویت نخست، تقویت پوشش گیاهی منطقه به‌عنوان عامل اصلی ممانعت از فرسایش بادی، حفاظت خاک و جلوگیری از صدمات ناشی از حرکت ماسه‌های روان میباشد. ایجاد تعادل اکولوژیکی در محیط تبدیل اراضی بیابانی به عرصه‌ای باقابلیت توسعه پایدار اقتصادی اجتماعی منطقه ازجمله اهداف ثانویه محسوب میشود.
جنگلهای دست‌کاشت مناطق بیابانی بخشی از جنگلهای این اقلیم هستند که منشأ طبیعی ندارند و با هدف تثبیت ماسه‌های روان و توسعه پوشش گیاهی در اراضی بیابانی از طریق نهال‌کاری، قلمه کاری، بذرکاری و بذرپاشی ایجاد شده‌اند. هرگاه درصد تاج پوشش ایجادشده با گونه‌های گیاهی سازگار با شرایط خشک و بیابانی کشور بالای یک درصد و تراکم کاشت برای گونه‌های تاغ، گز و کهور بیش از ۵۰ اصله و برای گونه‌های اسکنبیل و استبرق تراکم آنها بیش از ۱۰۰ اصله در هکتار باشد، مشمول تعریف جنگل دست کاشت مناطق بیابانی میشود. جنگلهای طبیعی مناطق بیابانی بخش دیگری از پوشش گیاهی این مناطق هستند که از درخت و درختچه خودرو همراه با سایر رستنی‌های خشبی و علفی پوشیده شده‌اند و منشأ طبیعی دارند و انسان در ایجاد اولیه آن نقش ندارد. در مناطق بیابانی گونه‌های شاخص گز، تاغ، اسکنبیل و … قادر به حیات هستند.