مدیریت جامع حوزه های آبخیز ((Integrated Watershed Management) (IWM))

مدیریت جامع حوضه آبخیز مفهومی است که در دهه ۷۰ میلادی توسط سازمان‌های بین‌المللی چون فائو توسعه داده شد. هدف اصلی این مفهوم انسان‌محوری در روند توسعه است تا حفاظت و بهره‌برداری از منابع طبیعی و محیط زیست صورت گیرد. در رأس چنین برنامه‌هایی توسعه روستایی، ساخت راه‌ها، توسعه صنایع کوچک و… در سراب حوضه آبخیز است. مدیریت جامع آبخیز مدیریتی هماهنگ و موزون بر سیستم‌های فیزیکی، بیولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی بوده و شرایطی فراهم می‌سازد که با وجود تامین منافع جامعه، تاثیر منفی بر منابع به حداقل برسد. در آغاز فعالیت‌ها و به طور سنتی، آبخیزداری به عنوان انجام بعضی کارهای سازه‌ای و بیولوژیک برای جلوگیری از ورود رسوب‌‌ها به مخازن سد معنی میشد. ولی بر اساس دیدگاه‌های جدید در دنیا وظیفه سنگین مدیریت منابع زیست محیطی و مدیریت و برنامه‌ریزی هماهنگ، جایگزین فعالیت‌های محدود حفاظت خاک شده است. مفهوم مدیریت جامع حوزه آبخیز به معنای هماهنگی و همکاری و مدیریت زمین و منابع آب برای دستیابی به اهداف مختلفی تعریف شده است.

ارزیابی و اثربخشی پروژه های آبخیزداری

امروزه برای اجرای پروژه‌های آبخیزداری هزینه‌های بسیار زیادی انجام می‌شود. اما به اثربخشی این پروژه‌ها کمتر پرداخته شود. درواقع بدون پایش و ارزیابی این پروژه‌ها شاید اقناع کردن مدیران سیاست‌گذار جهت تخصیص اعتبارات و عوام مردم به‌منظور مشارکت داوطلبانه در اجرا و پشتیبانی پروژه‌های آبخیزداری امکان‌پذیر نباشد. ارزیابی و اثربخشی طرحهای آبخیزداری به منظور بررسی میزان تحقق اهداف، بهبود روشها، بازنگری سیاستهای کلان و خرد و ابداع شیوه های نوین، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. چنانچه عملکرد این طرحها با روشهای مناسب و از جنبه های مختلف فنی و مهندسی مورد ارزیابی قرار گیرد، نتایج حاصله میتواند منجر به یافتن علل شکست عملیات پیشنهادی و ارائه راهکارهای مناسب در جهت رفع آنها شود. این عمل از یکسو، سبب ارتقای کیفیت اجرای طرحها و از سوی دیگر افزایش بازدهی عملیات خواهد شد.

مطالعات ارزیابی و تعیین اثربخشی پروژه های آبخیزداری شامل یازده سرفصل به شرح زیر می باشد :

  • مطالعه و ارائه چکیده مشخصات حوزه آبخیز
  • هنگام سازی و تدقیق نقشه کاربری اراضی، پوشش گیاهی، رخساره های ژئومرفولوژیکی، اجزاء واحد اراضی و اشکال فرسایش
  • تهیه نقشه جانمایی پروژه های اجرا شده مدیریتی، بیولوژیکی و مکانیکی
  • بررسی نوسانات اقلیمی مربوط به زمان انجام مطالعه و زمان ارزیابی
  • تعیین پروژه های اجرایی تخریب یافته طی سالیان گذشته
  • ارزیابی اثرات اقدامات اجرایی در وضعیت منابع آب
  • ارزیابی اثرات اقدامات اجرایی در بهبود وضعیت خاک و فرسایش و رسوب
  • ارزیابی اثرات اقدامات اجرایی آبخیزداری در وضعیت پوشش گیاهی
  • رزیابی اثرات اقدامات اجرایی در وضعیت اجتماعی و اقتصادی حوزه
  • طراحی مدل تلفیق و جمع بندی اثرات اقدامات اجرایی
  • ارزیابی و ارائه پیشنهادات در خصوص بهبود روشهای اجرایی و نوع عملیات اجرایی

مطالعات تفضیلی اجرایی آبخیزداری

علم و هنر آبخیزداری اهدافی را در اجرای برنامه های خود در نظر می¬گیرد که نتیجه آن بهبود شرایط آبخیزها و وضعیت آبخیز نشینان یعنی انسانهاست. برنامه ریزی و ارائه نظام بهره برداری از پروژه های توسعه ای در سطح حوزه های آبخیز از مهمترین بخش های اینگونه مطالعات می باشد.

اهداف متعددی را می­توان برای آبخیزداری در نظر گرفت که اهم آن به شرح ذیل است:

  • حفظ و بهره­برداری مناسب از منابع آب و خاک بعنوان دو بستر طبیعی و اصلی برای توسعه پایدار
  • جلوگیری از تلفات آب و کنترل آن در مناطق مورد نیاز و برنامه ریزی برای تامین آب
  • تعدیل خسارات ناشی از سیلابها
  • کنترل سیلاب و تغذیه سفره­های آب زیر زمینی و آبخوانها و کمک به افزایش آبدهی منابع آبی
  • کاهش تاثیر پذیری آبخیزها نسبت به خشکسالی
  • جلوگیری از حمل رسوبات به مخازن سدها
  • مدیریت و توسعه منابع گیاهی سطح زمین، شامل چراگاهها، مراتع، بیشه­ها و جنگلها
  • بهبود شرایط زیست محیطی، تقویت ارزشهای تفرجگاهی و بهبود وضعیت اقتصادی آبخیزنشینان

مطالعات تفصیلی اجرایی آبخیزداری مطابق مصوبات سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در ۱۰ سرفصل مجزا و به شرح زیر تهیه می گردد :

  • مطالعات فیزیوگرافی و توپوگرافی
  • مطالعات هوا و اقلیم شناسی
  • مطالعات هیدرولوژی
  • مطالعات زمین شناسی و ژئومرفولوژی
  • مطالعات آبهای زیرزمینی
  • مطالعات پوشش گیاهی
  • مطالعات ارزیابی منابع و قابلیت اراضی (خاکشناسی)
  • مطالعات فرسایش و رسوب
  • مطالعات اقتصادی اجتماعی
  • مطالعات تلفیق و برنامه ریزی و طراحی عملیات مکانیکی

مطالعات جامع آبخیزداری

حوزه آبخیز عرصه‌ای است که روان آب ناشی از بارش بر روی آن توسط آبراهه‌ها جمع‌آوری و به یک خروجی نظیر رودخانه، آب انباشت، تالاب، دریاچه و دریا هدایت می‌شود. ﺣﻮزه‌های آﺑﺨﻴﺰ، ﺑﻪ‌ﻋﻨﻮان ﺑﺴﺘﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ در ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪه مهمترین ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻗﺘﺼﺎدی ﺑﻮده ﻛﻪ ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻣﻌﻴﺸﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﻛﺸﺎورزان و داﻣﺪاران ﺑﻄﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آن اﺳﺖ. لذا به‌منظور مدیریت پایدار عرصه‌های منابع طبیعی و تدوین سیاست‌گذاری‌های لازم، انجام مطالعات جامع یا تفصیلی – اجرایی آبخیزداری با هدف شناسایی پتانسیل‌ها، محدودیت‌ها و نقاط قوت و ضعف حوزه و ارائه راهکارهای اجرایی جهت کنترل سیلاب، فرسایش و رسوب و حفظ منابع و ذخایر طبیعی ضروری می‌باشد. مطالعات جامع در دو فاز کلی و طی ۱۰ سرفصل مجزا انجام می‌گردد :

مطالعات موردی آبخیزداری (طرح های مشارکت مردمی)

با وجود موفقیت طرح‌های آبخیزداری، این علم به تنهایی قادر به جبران خسارت ناشی از فرسایش خاک نیست و نیازمند مشارکت اکثریت ساکنین در حوضه‌های آبخیز است که زندگی آن‌ها به‌طور کامل وابسته به وجود منابع پایدار سالم است. به طوری که می‌توان گفت عدم مشارکت روستاییان در امر حفظ، نگهداری و اجرای طرح‌های آبخیزداری جز این که هزینه‌های زیادی را صرف اجرای این طرح‌ها می‌کند، ثمره دیگری نخواهد داشت.

مطالعات موردی آبخیزداری با هدف مشارکت مردم در مطالعه و اجرای طرح های آبخیزداری صورت می گیرد و مطابق مصوبات سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در ۴ سرفصل مجزا و به شرح زیر تهیه می گردد :

  • مطالعات فیزیوگرافی و توپوگرافی
  • مطالعات هوا و اقلیم شناسی
  • مطالعات هیدرولوژی
  • مطالعات طراحی عملیات مکانیکی

نظارت براجرای عملیات آبخیزداری

نظارت مجموعه خدمات و اقدام هایی است که شرح تفصیلی آن براساس دستورالعملهای مربوط، از جمله دستورالعمل شرح عمومی خدمات مشاوره در دوره ساخت و تحویل کار برای طرحهای غیرصنعتی، موضوع بخشنامه شماره ۱۰۲-۱۲۹۵ -۵۴/۹۷۷مورخ ۱۳۷۹/۰۳/۱۱ تهیه شده و طبق قرارداد، توسط مهندس مشاور انجام می شود.

این اقدامات و خدمات به شرح زیر می باشد :

  • خدمات نظارت قبل از اجرا
  • خدمات نظارت حین اجرا
  • خدمات نظارت در دوره بعد از اجرا

عوامل نظارت نیز برای ارائه خدمات نظارت شامل ، پنج گروه به شرح زیر توسط مهندس مشاور تجهیز می شوند :

  • عوامل فنی دفتر مرکزی
  • عوامل پشتیبانی دفتر مرکزی
  • عوامل فنی کارگاهی
  • مدیر پروژه
  • سرپرست عوامل فنی کارگاهی

زمینه های فعالیت – آبخیزداری