مدیریت جامع حوزه های آبخیز ((Integrated Watershed Management) (IWM))
مدیریت جامع حوضه آبخیز مفهومی است که در دهه ۷۰ میلادی توسط سازمانهای بینالمللی چون فائو توسعه داده شد. هدف اصلی این مفهوم انسانمحوری در روند توسعه است تا حفاظت و بهرهبرداری از منابع طبیعی و محیط زیست صورت گیرد. در رأس چنین برنامههایی توسعه روستایی، ساخت راهها، توسعه صنایع کوچک و… در سراب حوضه آبخیز است. مدیریت جامع آبخیز مدیریتی هماهنگ و موزون بر سیستمهای فیزیکی، بیولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی بوده و شرایطی فراهم میسازد که با وجود تامین منافع جامعه، تاثیر منفی بر منابع به حداقل برسد. در آغاز فعالیتها و به طور سنتی، آبخیزداری به عنوان انجام بعضی کارهای سازهای و بیولوژیک برای جلوگیری از ورود رسوبها به مخازن سد معنی میشد. ولی بر اساس دیدگاههای جدید در دنیا وظیفه سنگین مدیریت منابع زیست محیطی و مدیریت و برنامهریزی هماهنگ، جایگزین فعالیتهای محدود حفاظت خاک شده است. مفهوم مدیریت جامع حوزه آبخیز به معنای هماهنگی و همکاری و مدیریت زمین و منابع آب برای دستیابی به اهداف مختلفی تعریف شده است.
مطالعات مدیریت جامع حوزه های آبخیز
جلب مشارکت جوامع محلی (سازماندهی، نهاد سازی و ظرفیت سازی)
پایش و ارزشیابی (طبق دستورالعمل پایش و ارزشیابی شماره ۲۴۹۹۴۳مورخ ۱۴۰۱/۱۲/۰۸قرارگاه جهادی وزارت کشور)
ارزیابی و اثربخشی پروژه های آبخیزداری
مطالعات ارزیابی و تعیین اثربخشی پروژه های آبخیزداری شامل یازده سرفصل به شرح زیر می باشد :
- مطالعه و ارائه چکیده مشخصات حوزه آبخیز
- هنگام سازی و تدقیق نقشه کاربری اراضی، پوشش گیاهی، رخساره های ژئومرفولوژیکی، اجزاء واحد اراضی و اشکال فرسایش
- تهیه نقشه جانمایی پروژه های اجرا شده مدیریتی، بیولوژیکی و مکانیکی
- بررسی نوسانات اقلیمی مربوط به زمان انجام مطالعه و زمان ارزیابی
- تعیین پروژه های اجرایی تخریب یافته طی سالیان گذشته
- ارزیابی اثرات اقدامات اجرایی در وضعیت منابع آب
- ارزیابی اثرات اقدامات اجرایی در بهبود وضعیت خاک و فرسایش و رسوب
- ارزیابی اثرات اقدامات اجرایی آبخیزداری در وضعیت پوشش گیاهی
- رزیابی اثرات اقدامات اجرایی در وضعیت اجتماعی و اقتصادی حوزه
- طراحی مدل تلفیق و جمع بندی اثرات اقدامات اجرایی
- ارزیابی و ارائه پیشنهادات در خصوص بهبود روشهای اجرایی و نوع عملیات اجرایی
مطالعات تفضیلی اجرایی آبخیزداری
اهداف متعددی را میتوان برای آبخیزداری در نظر گرفت که اهم آن به شرح ذیل است:
- حفظ و بهرهبرداری مناسب از منابع آب و خاک بعنوان دو بستر طبیعی و اصلی برای توسعه پایدار
- جلوگیری از تلفات آب و کنترل آن در مناطق مورد نیاز و برنامه ریزی برای تامین آب
- تعدیل خسارات ناشی از سیلابها
- کنترل سیلاب و تغذیه سفرههای آب زیر زمینی و آبخوانها و کمک به افزایش آبدهی منابع آبی
- کاهش تاثیر پذیری آبخیزها نسبت به خشکسالی
- جلوگیری از حمل رسوبات به مخازن سدها
- مدیریت و توسعه منابع گیاهی سطح زمین، شامل چراگاهها، مراتع، بیشهها و جنگلها
- بهبود شرایط زیست محیطی، تقویت ارزشهای تفرجگاهی و بهبود وضعیت اقتصادی آبخیزنشینان
مطالعات تفصیلی اجرایی آبخیزداری مطابق مصوبات سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در ۱۰ سرفصل مجزا و به شرح زیر تهیه می گردد :
- مطالعات فیزیوگرافی و توپوگرافی
- مطالعات هوا و اقلیم شناسی
- مطالعات هیدرولوژی
- مطالعات زمین شناسی و ژئومرفولوژی
- مطالعات آبهای زیرزمینی
- مطالعات پوشش گیاهی
- مطالعات ارزیابی منابع و قابلیت اراضی (خاکشناسی)
- مطالعات فرسایش و رسوب
- مطالعات اقتصادی اجتماعی
- مطالعات تلفیق و برنامه ریزی و طراحی عملیات مکانیکی
مطالعات جامع آبخیزداری
مطالعات فیزیوگرافی و توپوگرافی
مطالعات هوا و اقلیم شناسی
مطالعات زمین شناسی و ژئومرفولوژی
مطالعات ارزیابی منابع و قابلیت اراضی (خاکشناسی)
مطالعات هیدرولوژی و منابع آب (سطحی و زیرزمینی)
مطالعات مرتعداری
مطالعات جنگلداری
مطالعات فرسایش و رسوب
مطالعات اقتصادی اجتماعی
سنتز و تلفیق
عملیات مکانیکی و بیومکانیکی
عملیات مدیریتی و بیولوژیکی
مطالعات موردی آبخیزداری (طرح های مشارکت مردمی)
مطالعات موردی آبخیزداری با هدف مشارکت مردم در مطالعه و اجرای طرح های آبخیزداری صورت می گیرد و مطابق مصوبات سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در ۴ سرفصل مجزا و به شرح زیر تهیه می گردد :
- مطالعات فیزیوگرافی و توپوگرافی
- مطالعات هوا و اقلیم شناسی
- مطالعات هیدرولوژی
- مطالعات طراحی عملیات مکانیکی
نظارت براجرای عملیات آبخیزداری
این اقدامات و خدمات به شرح زیر می باشد :
- خدمات نظارت قبل از اجرا
- خدمات نظارت حین اجرا
- خدمات نظارت در دوره بعد از اجرا
عوامل نظارت نیز برای ارائه خدمات نظارت شامل ، پنج گروه به شرح زیر توسط مهندس مشاور تجهیز می شوند :
- عوامل فنی دفتر مرکزی
- عوامل پشتیبانی دفتر مرکزی
- عوامل فنی کارگاهی
- مدیر پروژه
- سرپرست عوامل فنی کارگاهی